Ý nghĩa Pháp Duyên khởi

Ý nghĩa Pháp Duyên khởi

Tác giả: HT. Thích Thái Hòa

Trong luận Thuận Chánh Lý, ngài Chúng Hiền đã giải thích ý nghĩa của Duyên khởi là: “Thử hữu cố bỉ hữu, thử sanh cố bỉ sanh, thị duyên khởi nghĩa”. Nghĩa là cái này hiện hữu thì cái kia hiện hữu; vì cái này sinh khởi nên cái kia sinh khởi, đó là ý nghĩa của Duyên khởi.

Trong Māhyamika, Ngài Nāgārjuna giải thích chữ Pratīya như sau:

Utpadyate pratītyemān itīme pratyayaḥ kīla.

Nghĩa là, do làm điều kiện cho cái kia sinh khởi, những cái này người ta gọi là Duyên.

Samutpāda có nghĩa là tập khởi, đồng khởi, sinh khởi, tương khởi, cộng khởi…

Do những ý nghĩa trên, mà Pratīya-samutpāda được các nhà Hán dịch là Duyên khởi hay Duyên sinh, tức là sự khởi sinh của vạn pháp cần phải có điều kiện (pratīya), nếu không có điều kiện, thì các pháp không thể sinh khởi.

Sự sinh khởi của tất cả pháp, từ thế giới khách quan cho đến thế giới nội tại đều do bốn duyên – hay chính do bốn duyên mà có sự sinh khởi của tất cả pháp.

Trong luận Thuận Chánh Lý, ngài Chúng Hiền đã giải thích ý nghĩa của Duyên khởi là: “Thử hữu cố bỉ hữu, thử sanh cố bỉ sanh, thị duyên khởi nghĩa”. Nghĩa là cái này hiện hữu thì cái kia hiện hữu; vì cái này sinh khởi nên cái kia sinh khởi, đó là ý nghĩa của Duyên khởi.

Sự sinh khởi của tất cả pháp, từ thế giới khách quan cho đến thế giới nội tại đều do bốn duyên – hay chính do bốn duyên mà có sự sinh khởi của tất cả pháp.

Bốn duyên ấy là nhân duyên, đẳng vô gián duyên, sở duyên duyên và tăng thượng duyên.

Nhân duyên (pratyayāhetu): Tất cả pháp từ thế giới nội tại cho đến thế giới khách quan, không có sự sinh khởi nào độc lập ngoài quan hệ nhân duyên.

Nhân (hetu) là năng lực tác động; duyên (pratīya) là điều kiện giúp đỡ, để cho năng lực tác động ấy được sinh khởi và hình thành.

Đẳng vô gián duyên (Anantara-pratīya): Hay còn gọi là thứ đệ duyên, nghĩa là tất cả các pháp làm nhân, làm duyên cho nhau một cách liên tục, không bị gián cách. Hay nói khác đi, pháp trước làm nhân cho pháp sau, pháp sau làm duyên cho pháp trước, các pháp cứ tuần tự làm nhân, làm duyên cho nhau như vậy mà sinh khởi liên tục. Do đó gọi là đẳng vô gián duyên hay là thứ đệ duyên.

Sở duyên duyên (Alambanapratītya): Nghĩa là duyên và sở duyên. Duyên là pratītya và sở duyên là alambana. Alambana đi từ động từ căn là lam, có nghĩa là leo, vin vào, dựa vào, nương vào, vướng vào.

Nhân duyên còn có ý nghĩa như Không tính (Śūnyata), giả danh (prajñāpir) và trung đạo (mādhyamā).

Như vậy, sở duyên hay alambana là đối tượng để cho cái khác dựa vào. Sở duyên là ám chỉ cho cảnh vật được biến tợ bởi tâm và thức. Những cảnh vật được biến tợ này lại làm duyên để cho tự thức khởi sinh. Do đó, gọi là sở duyên duyên.

Lại nữa, sở duyên (alambana) là chỉ cho đối tượng bị nhận thức hay thế giới khách quan. Còn chữ duyên (pratītya) là ám chỉ cho chủ thể năng nhận thức hay thế giới nội tại. Thế giới khách quan làm điều kiện để cho thế giới nội tại khởi sự phân biệt.

Nói tóm lại, cái nào có khả năng dẫn sinh sự phân biệt, và sự phân biệt ấy mang ảnh tượng tương tợ với chúng thì cái ấy gọi là duyên và sở duyên, hay gọi là sở duyên duyên (alampanapratītya).

Tăng thượng duyên (adhipapeyampratīya): Là duyên tăng thêm sự sinh khởi cho các pháp một cách nhanh chóng từ nhân đến quả.

Tăng thượng duyên gồm có thuận và nghịch.

Thuận duyên, là duyên hỗ trợ và tác động một cách tích cực để cho các pháp sinh khởi một cách nhanh chóng từ duyên đến quả.

Nghịch duyên, là duyên làm đối kháng sự sinh trưởng của nhân.

Mọi pháp có thể sinh khởi, tồn tại hay hủy diệt đều lệ thuộc vào bốn duyên này. Ở trong bốn duyên này thì sở duyên duyên, tăng thượng duyên, đẳng vô gián duyên là biệt tướng, còn nhân duyên là tổng tướng.

Bởi vậy, chúng ta chỉ nói nhân duyên thì hàm đủ cả ba duyên kia.

Lại nữa, nhân duyên còn có ý nghĩa như Không tính (Śūnyata), giả danh (prajñāpir) và trung đạo (mādhyamā).

Không tính (śūnyata): Tất cả các pháp do duyên mà khởi, nên không có một pháp nào gọi là tự tánh hoặc có tự thể thực hữu.

Trong luận Thuận Chánh Lý, ngài Chúng Hiền đã giải thích ý nghĩa của Duyên khởi là: “Thử hữu cố bỉ hữu, thử sanh cố bỉ sanh, thị duyên khởi nghĩa”. Nghĩa là cái này hiện hữu thì cái kia hiện hữu; vì cái này sinh khởi nên cái kia sinh khởi, đó là ý nghĩa của Duyên khởi.

Bởi vậy, Không tính (śūnyata) là tính của các pháp không có tự thể thực hữu. Hay nói cách khác, Không tính là tính duyên khởi của các pháp, và tính duyên khởi của các pháp là Không tính (śūnyata). Không tính là tính phổ biến của vạn pháp, không có pháp nào sinh khởi mà không mang tính chất của Không tính.

Do đó, tính không của vạn pháp là siêu việt không gian và thời gian.

Giả danh (prajñāptir): Tất cả các pháp do duyên mà khởi, nên tự chúng không có tên gọi. Sở dĩ gọi bằng tên này hay tên khác chỉ là do sự giả định, sự quy ước, do sự gợi lên của nhận thức.

Lại nữa, gọi là giả danh vì tên gọi của các pháp chỉ là do nhận thức áp đặt và giả định. Các pháp đã là do duyên khởi thì tự chúng là sinh động vô thường, nên bảo rằng các pháp là thực hữu cũng không chính xác; mà bảo rằng các pháp không thực hữu cũng không chính xác; bảo rằng các pháp là đoạn diệt cũng không chính xác; bảo rằng các pháp là thường hằng cũng không chính xác.

Do đó, các pháp được gọi tên chỉ là theo giả định, nghĩa là chúng được gọi tên do sự gợi lên của nhận thức (prajñāptir).

Trung đạo (mādhyamā): Là con đường xa rời những cực đoan của sự nhận thức đối với các pháp. Vì các pháp do duyên mà khởi, nên không thể gọi chúng là thường, bởi lẽ chúng luôn luôn sinh diệt; cũng không thể bảo chúng là đoạn diệt, bởi lẽ pháp này diệt thì pháp khác liền sinh, cứ như vậy chúng sinh khởi liên tục, cũng không thể bảo chúng là thực hữu, vì chúng chỉ là một tập hợp không tự thể; cũng không thể bảo chúng là vô, vì chúng tạm thời đang hiện hữu.

Bởi lẽ, các pháp do duyên khởi, nên không thể bảo chúng là thường hay đoạn, hữu hay vô, đồng nhất hay dị biệt, nhận thức chân thật như thế gọi là Trung đạo.

Sở dĩ gọi đó là Trung đạo, vì Trung đạo là siêu việt, hữu, vô, thường, đoạn, lai, khứ, đồng nhất và dị biệt…

Về mặt giải thoát thì Trung đạo là con đường đi đến Niết-bàn, nhưng tự thân nó không phải là Niết-bàn. Trung đạo là con đường đi đến Niết-bàn, vì không bị vướng mắc bởi bất cứ cực đoan nào.

Về mặt giác ngộ thì Trung đạo tự nó không phải là giác ngộ, mà là con đường của nhận thức, hiểu biết chân thật để đi đến giác ngộ, không bị vướng mắc bởi những quan điểm cho rằng các pháp là thường hay đoạn, là hữu hay vô, là đồng nhất hay dị biệt…

Nói tóm lại, Trung đạo là con đường đi đến Niết-bàn vì không bị vướng mắc vào những nhận thức cực đoan; và là con đường đi đến giác ngộ vì không bị vướng mắc bởi những nhận thức phiến diện.

Trung đạo là con đường đi đến Niết-bàn, vì không bị vướng mắc bởi bất cứ cực đoan nào.

Trong kinh Đức Phật dạy cho Kaccāyana như sau:

“Tất cả là có, này Kaccāyana, là một cực đoan. Tất cả là không, là cực đoan thứ hai. Xa lìa hai cực đoan ấy, này Kaccāyana, Như Lai thuyết pháp theo Trung đạo”.

Như Lai thuyết pháp theo Trung đạo, là thuyết pháp không bị vướng mắc vào những quan điểm của nhị nguyên thường tình. Nghĩa là Như Lai chỉ thuyết pháp dựa vào sự giác ngộ lý duyên khởi mà thôi.

Trong Madhyamikā, ngài Nāgārjuna đã phát biểu thẳng ý nghĩa duyên khởi như sau: “Tôi tuyên bố rằng: Pháp nào mà duyên khởi, thì pháp ấy là Không tính, pháp ấy cũng là giả danh, pháp ấy cũng là Trung đạo. (yaḥ pratītya samutpādaḥ śūnyatām tām pracaksmahe, śaprajñāptir upādāyapratipat saiva madhyamā)”.

Như vậy, ý nghĩa của Duyên khởi cũng là ý nghĩa của Không tính, Giả danh và Trung đạo. Và ý nghĩa ấy cũng đã được khai triển tùy theo sự nhận thức về giác ngộ của từng trường phái Phật giáo.

Tuy nhiên, dù ý nghĩa duyên khởi có khai triển sâu rộng đến mức nào đi nữa, thì ý nghĩa căn bản của duyên khởi, có tính nhất quán trong các trường phái Phật giáo vẫn là: “Cái này hiện hữu thì cái kia hiện hữu, cái này không hiện hữu thì cái kia không hiện hữu”.

Tấm lòng không nhân ngã

Ta yêu chuộng sự sống một cách tha thiết, và ta sống hết lòng trong từng khoảnh khắc là do ta có ý thức rõ ràng về sự chết. Cái chết chắc chắn sẽ đến với chúng ta. Nó không phải đến với ta từ bên ngoài mà ngay từ bên trong cuộc sống của chúng ta. Một ngày qua đi là một ngày đưa ta đến gần với cái chết. Cái chết đến với mọi người một cách bình đẳng. Không một ai trong chúng ta có thể tránh né hay hối lộ được với cái chết.

Vậy, ta phải làm quen với cái chết và xem cái chết như là một đối tượng hàng ngày của thiền quán. Càng thấy rõ sự chết bao nhiêu, ta lại càng nỗ lực sống thật có ý nghĩa bấy nhiêu. Càng thấy rõ sự chết bao nhiêu là ta lại càng cẩn trọng và không phung phí sự sống của ta bấy nhiêu.

Sự sống của ta tuy nói trăm năm, nhưng thực chất chỉ hiện hữu trong từng hơi thở mà thôi.

Biết vậy, để ta chỉ làm những gì cần làm, chỉ nói những gì cần nói và quan tâm những gì cần quan tâm mà thôi, nên ta:

“Hãy đi trong tĩnh thức

Nói cười trong yên lặng

Bàn tay không nắm bắt

Tấm lòng không nhân ngã”.

———————————————–

Giới Định Tuệ liên hệ đến Pháp Duyên khởi

Giới định tuệ là pháp học, pháp hành để xâm nhập và chứng ngộ Niết bàn hay đỉnh cao của đời sống giác ngộ. Nên các trường phái trong Phật giáo không có truờng phái nào là không lấy giới định tuệ làm pháp học, pháp hành cho trường phái của mình.

Giới liên hệ đến Pháp duyên khởi

Nhân thiện hay ác không thể tự sinh, quả báo khổ vui đều từ nơi nhân duyên tác động mà sinh khởi. Nên đối với ngoại cảnh, giới có tác dụng phòng hộ sáu căn, khiến cho sáu trần không thể tự do xâm nhập và có tác dụng chế ngự tâm ý, khiến cho các hạt giống khát ái và phiền não nơi tâm không thể tự do biểu hiện. Nên, đối với pháp duyên khởi, giới có khả năng phòng hộ ngoại duyên và chế ngự nội nhân là ái thủ hữu hay vô minh và hành.

Giới định tuệ là pháp học, pháp hành để xâm nhập và chứng ngộ Niết bàn hay đỉnh cao của đời sống giác ngộ. Nên các trường phái trong Phật giáo không có truờng phái nào là không lấy giới định tuệ làm pháp học, pháp hành cho trường phái của mình.

Định liên hệ đến Pháp duyên khởi

Đối với pháp duyên khởi, định nhiếp phục các loại chủng tử phiền não nơi tâm, khiến cho tâm luôn ở vào trạng thái định tĩnh, chuyên nhất không tạp loạn. Các loại duyên như nhân duyên, đẳng vô gián duyên, sở duyên duyên và tăng thượng duyên, không còn có điều kiện để tác động vào các loại chủng tử phiền não nơi tâm để khởi sinh tác nghiệp và dẫn sinh khổ quả. Nói cách khác, định có khả năng nhiếp phục Tập đế, để Khổ đế không còn có duyên sanh khởi. Nên đối với pháp duyên khởi, định nhiếp phục liên hệ đến nhân duyên tự nội, khiến cho những chủng tử bất thiện không có duyên để khởi sinh.

Đối với pháp duyên khởi, định nhiếp phục các loại chủng tử phiền não nơi tâm, khiến cho tâm luôn ở vào trạng thái định tĩnh, chuyên nhất không tạp loạn.

Tuệ liên hệ đến Pháp duyên khởi

Tuệ sinh khởi do duyên vào giới và định, nên tuệ sinh khởi do giới và định, tuệ ấy thuộc về giới và định.

Tuệ của một người sinh khởi do duyên vào sự biết học hỏi và lắng nghe chánh pháp, tuệ ấy gọi là văn tuệ; tuệ của một người phát khởi do dựa vào sự chiêm nghiệm, quán chiếu và thâm nhập sâu xa vào Tứ thánh đế, thấy rõ sự thật về Khổ, Tập, Diệt, Đạo, nên tuệ sinh khởi, tuệ ấy gọi là tư tuệ; tuệ của một người phát sinh do nỗ lực thực hành Thánh đạo, tuệ ấy gọi là tu tuệ.

Tuệ của một người sinh khởi do thường xuyên quán chiếu để xâm nhập tự tánh không hay chân như ở nơi các pháp duyên khởi như năm uẩn, mười hai xứ, mười tám giới, mười hai duyên khởi, tứ thánh đế, tuệ ấy đều gọi là không tuệ hay như tuệ. Nên, tuệ liên hệ đến pháp duyên khởi từ sự quán chiếu và do quán chiếu mà tuệ xâm nhập được tự tánh không hay chân như của vạn hữu.

Tác giả mong rằng bài viết này sẽ giúp ích cho chính bản thân mình cũng như những người bạn đồng tu có thêm kiến thức và định hướng cho mình một con đường đi đúng đắn. Khi có con đường đi rồi thì sẽ giúp cho chúng ta có suy nghĩ đúng đưa đến hành động đúng sẽ thành tựu được mục đích cuối cùng. Mong cho tất cả chúng ta tìm được niềm vui, niềm hạnh phúc sống trong giới thể của Tăng già.

Các loại duyên như nhân duyên, đẳng vô gián duyên, sở duyên duyên và tăng thượng duyên, không còn có điều kiện để tác động vào các loại chủng tử phiền não nơi tâm để khởi sinh tác nghiệp và dẫn sinh khổ quả.

Giới định tuệ là pháp học, pháp hành để xâm nhập và chứng ngộ Niết bàn hay đỉnh cao của đời sống giác ngộ. Nên các trường phái trong Phật giáo không có truờng phái nào là không lấy giới định tuệ làm pháp học, pháp hành cho trường phái của mình.

Tuy nhiên, do chỗ lập tông của các trường phái mà pháp học, pháp hành của giới định tuệ được khai triển có sâu cạn, rộng hẹp khác nhau vậy.

Thấu duyên khởi thoát khổ sầu (bởi TS.Thích Hạnh Tuệ)

Ai sống với tuệ giác duyên khởi, dùng tuệ giác duyên khởi soi sáng thì có thể nhìn thấu như thật về cuộc đời, con người vượt thoát khổ não, giải quyết mọi khó khăn chướng ngại, đạt được an vui hạnh phúc hướng đến Niết Bàn.

Lý duyên sinh, thuyết duyên khởi là cái lõi của Phật học; là cơ sở nền tảng của mọi học thuyết Phật giáo.

Do duyên khởi nên nói mọi thứ vô thường

Do duyên khởi nên nói mọi thứ là khổ não

Do duyên khởi nên nói mọi thứ vô ngã

Do duyên khởi nên chấp sinh khổ

Do duyên khởi nên có già, bịnh, chết…

Duyên khởi là nhân sinh quan Phật giáo

Duyên khởi là thế giới quan Phật giáo

Duyên khởi là vũ trụ luận Phật giáo…

Duyên khởi như một hàm số toán học

Phật pháp rộng lớn uyên áo thâm sâu vô cùng không phải ai cũng có thể hiểu đến nơi đến chốn. Chính vì vậy, không ít người hiểu Phật pháp một cách nửa vời, ít đạt hiệu quả chuyển hóa khổ đau trong đời sống hiện thực.

Có người thông minh học tu theo Phật vài ba chục năm, biết rất nhiều kinh luật luận, triết lý nhà Phật nhưng khi được hỏi: Thật ra cuối cùng đức Phật đã giác ngộ cái gì? thì sẽ lúng túng, không trả lời được, hoặc trả lời lan man…

Có thể trả lời ngay: Đức Phật đã giác ngộ chân lí, chân lí duyên khởi, thấu rõ nhu thật nguồn gốc bản chất của vạn pháp, vũ trụ, con người và cuộc đời.

Triết lí duyên khởi của Phật giáo giải quyết tận nguồn gốc của các vấn đề bức thiết nhất của con người từ xưa đến nay: nhân sinh quan, thế giới quan, bản thể luận, siêu hình luận, vũ trụ luận, giải thoát quan, đạo đức quan…

Duyên khởi là trái tim, là cốt tủy, là hạt nhân của mọi triết lý Phật giáo

Nói ngắn gọn về triết lý duyên khởi: Cái này sinh thì cái kia sinh, cái này có thì cái kia có, cái này diệt thì cái kia diệt, cái này không thì cái kia không.

Các triết lý quan trọng của Phật giáo như Vô ngã, khổ, vô thường, tính không, nhân quả đều được đặt trên nền tảng cơ sở của duyên khởi

Ai không thấu rõ như thật về lý duyên khởi sẽ rất khó đi vào Phật giáo, nếu không muốn nói là không hiểu về Phật giáo

Mọi thứ trên thế gian không có cái gì tồn tại một mình, độc lập và vĩnh viễn mà là do nhiều nhân duyên hợp lại thì thành, tan rã thì hoại.

Ví dụ một căn nhà phải do các duyên như thợ xây, cát đá gạch xi măng, thiết kế….mới thành

Thể xác con người là do các duyên: đất, nước gió lửa…hợp thành.; khi các duyên đất nước gió lửa phân li thì hoại

Toàn bộ con người do các phần thân và các phần tâm (sắc thọ tưởng hành thức) hợp lại mới thành…

Đau khổ phiền não của chúng ta từ đâu có?

Do duyên vô mình ( không hiểu biết đúng như thật), có hành, có thức danh sắc lục nhập xúc thọ ái thủ hữu sinh lão tử dẫn đến có ưu bi khổ ưu não…

Làm sao hết ưu bi khổ ưu não ?

Vô minh diệt (có trí tuệ thấy biết như thật về thực tướng của vạn pháp) thì hành diêt..thức diệt…..ái diệt, thủ diệt… ưu bi khổ não diệt là hết khổ đau phiền não

Các nhà Phật học Nam truyền nhấn mạnh khi tham ái, chấp thủ diệt thì khổ não không còn.

Khi ta gặp phải bất kì khó khăn, khổ đau, chướng ngại trong đời sống thực tế, ta dùng tuệ giác duyên khởi chiếu vào thì sẽ đối diện, giải quyết được tận gốc vấn đề một cách trí tuệ và hiệu quả.

Có thể nói bớt tham ái, bớt cố chấp cho đến không tham ái, không cố chấp thì khổ não buồn phiền, lo lắng, sầu bi tự tan biến

Trong nhiều kinh đức Phật khẳng định:

Ai thấy duyên khởi là thấy pháp, ai thấy pháp là thấy Như Lai

Ai hiểu sâu sắc, thấy như thật về chân lý duyên khởi thì sẽ đoạt quyền tạo hóa, vượt thoát sinh lão bịnh tử; làm chủ vận mang, đến đi tự tại

Nói dễ hiểu là người nào thấu rõ như thật về lý duyên khởi là người đó thấu rõ chân lí vạn pháp, bản chất mọi sự vật hiện tượng, người đó có tuệ giác của Phật.

Tính thực tế, tính ứng dụng của lý duyên khởi vào trong mọi mặt của cuộc sống không khó mà rất hiệu quả, giúp chúng ta bớt khổ, vượt khổ, thoát khổ ngay giây phút hiện tại.

Công năng của gió lành duyên khởi thổi tan khối u cố chấp, dính mắc của chúng ta ngay lập tức

Kiếm tuệ duyên khởi chặt đứt mớ bòng bong, những dây mơ rễ má không đâu vào đâu mà làm chúng ta khổ tới khổ lui.

Ánh sáng duyên khởi soi sáng màn đêm vô minh chất chứa lâu đời

Ai sống với tuệ giác duyên khởi, dùng tuệ giác duyên khởi soi sáng thì có thể nhìn thấu như thật về cuộc đời, con người vượt thoát khổ não, giải quyết mọi khó khăn chướng ngại, đạt được an vui hạnh phúc hướng đến Niết Bàn.

Phật giác ngộ

Lý duyên khởi

Nhiều duyên, tan, hợp

Không ngã, tự tính

Duyên sanh pháp

————————————–

Tìm hiểu về Duyên khởi trong Kinh tạng Nikaya (bởi TKN. Nhuận Thức)

Con người vì tham lam cho nên bị ái dục chi phối, khiến cho cuộc sống của chúng ta cứ chạy tìm cầu mọi thứ, để thỏa mãn sự hưởng thụ trong dục lạc. Cho nên, chúng ta bị ái dục chi phối và nhấn chìm trong sanh tử luân hồi.

Dẫn nhập

Vào thời Đức Phật, xã hội Ấn Độ rất nhiều học thuyết ra đời, mỗi học thuyết là một quan điểm chủ trương. Con người là nạn nhân của các học thuyết đương thời, chủ trương nào cũng nêu cao tính tự ngã của mình, giáo lý mình là cao siêu. Vì vậy, con người rơi vào tình trạng khủng hoảng tinh thần bởi các học thuyết triết lý. Đạo Phật ra đời đã giải quyết những vấn đề trên. Giáo lý mà Đức Phật Thích Ca Mâu Ni chứng ngộ dưới cội Bồ-đề chính là giáo lý Duyên khởi. Đây là giáo lý căn bản, như sợi chỉ xuyên suốt trong toàn bộ hệ thống giáo lý Phật giáo.

Con người vì tham lam cho nên bị ái dục chi phối, khiến cho cuộc sống của chúng ta cứ chạy tìm cầu mọi thứ, để thỏa mãn sự hưởng thụ trong dục lạc. Cho nên, chúng ta bị ái dục chi phối và nhấn chìm trong sanh tử luân hồi. “Này Ananda, chính vì không giác ngộ, không thâm hiểu giáo pháp này mà chúng sanh hiện tại bị rối loạn như một ổ kén, rối ren như một ống chỉ, giống như cỏ munja và lau sậy babaja (ba-ba-la) không thể nào ra khỏi khổ xứ, ác thú, đọa xứ, sanh tử” [1]. Vì thế, việc học và hiểu về giáo lý Duyên khởi giúp tháo gỡ những vướng mắc và nhận thức sai lầm từ trước đến nay. Đồng thời, giúp hành giả hiểu được bản chất của sự vật hiện tượng từ đó có sự tư duy và hành động đúng đắn. Vì vậy, giáo lý Duyên khởi rất quan trọng, giúp chúng ta xa lìa các dục thành tựu an lạc giải thoát ngay nơi đời sống hiện tại này.

Nguyên lý duyên khởi

Duyên khởi theo ngôn ngữ Pāli là paṭiccasamuppāda, trong đó Paticca là duyên; Samuppāda là khởi lên; paṭiccasamuppāda là Duyên khởi nghĩa là một pháp khởi lên khi nó tiếp nhận một điều kiện. Nguyên lý Duyên khởi là trình bày mối tương quan giữa nhân và quả để phát sinh một sự vật. Nguyên lý này được giải thích trong hai câu: “Imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjati; Imasmiṃ asati idaṃ na hoti, imassa nirodhā idaṃ nirujjhati” có nghĩa là “Khi cái này có thì cái kia có, do cái này sanh thì cái kia sanh. Khi cái này không thì cái kia không, do cái này diệt thì cái kia diệt”. Hai câu này mô tả Duyên khởi tức là pháp trụ và pháp vị về sự sinh tồn của vạn vật trên thế gian. Định lý “Khi cái này có thì cái kia có, do cái này sanh thì cái kia sanh” nghĩa là nó có mặt, do tương quan mà tồn tại, phải có nắm bắt, phải có tiếp nhận yếu tố mà sinh ra gọi là pháp trụ. Định lý thứ hai, mô tả tính tất yếu của nhân và quả trong mối tương quan theo ngôn ngữ chuyên môn gọi là pháp vị, là giới hạn, là quỹ đạo, là hạn chế của các pháp “Khi cái này không thì cái kia không, do cái này diệt thì cái kia diệt”.

Giáo lý Duyên khởi bất di bất dịch, không thay đổi theo thời gian và không gian. Lý Duyên khởi vận hành từ khi có chúng hữu tình xuất hiện có mặt trên thế gian. Tất cả chư Phật quá khứ, hiện tại và vị lai từ giáo lý Duyên khởi mà giác ngộ thành tựu quả vị giải thoát Niết bàn.

Giáo lý Duyên khởi bất di bất dịch, không thay đổi theo thời gian và không gian. Lý Duyên khởi vận hành từ khi có chúng hữu tình xuất hiện có mặt trên thế gian. Tất cả chư Phật quá khứ, hiện tại và vị lai từ giáo lý Duyên khởi mà giác ngộ thành tựu quả vị giải thoát Niết bàn.

Có rất nhiều vị ngoại đạo đến hỏi Đức Phật về những vấn đề mà họ cho rằng có một “cái gì sinh ra?”, có một chủ thể sinh ra “ai sinh ra?”,“con người do ai sinh ra?”. Khi nói, cái này sinh ra cái này là chấp có một chủ thể đi đến chỗ không xác định, đây được gọi là nghịch suy vô tận. Đi tới tận cùng cũng không tìm ra được cái gì sinh ra cái gì. Nếu nói tôi do cha mẹ sinh ra, cha mẹ do ông bà nội, ngoại sinh ra và truy cho đến cuối cùng thượng đế. Vậy, Thượng đế do ai sanh ra? Thượng đế không ai sinh ra thì vô nhân, nghĩa là họ phủ nhận nhân quả đi tới chỗ hư vô chủ nghĩa, mắc vào hai cực đoan thường hằng và đoạn kiến. Vì vậy, những câu hỏi như vậy, Đức Phật không trả lời vì câu hỏi không hợp lý. “Bạch Thế Tôn, ai cảm thọ? Câu hỏi không thích hợp Như Lai không trả lời. Nhưng nếu hỏi: Bạch Thế Tôn, do duyên gì, thọ sinh khởi? Do duyên xúc, thọ sanh khởi; do duyên thọ, ái sanh khởi” [2]. Tất cả các pháp đều tiếp nhận các yếu tố tạo thành một hợp thể mà sanh ra. Chúng ta thường thắc mắc con gà sinh ra quả trứng hay trứng sinh ra con gà? Chúng ta không thể trả lời những câu hỏi như thế, vì nó vòng vòng không có lối thoát. Nhưng nếu đặt câu hỏi, trong điều kiện nào cái trứng sanh ra con gà? Trong điều kiện có sự thụ tinh, khí hậu, nhiệt độ, thời gian vừa đủ, thì quả trứng nở ra một chú gà con.

Bản thân con người khi ngũ uẩn tiếp nhận một yếu tố, một điều kiện thì ngũ uẩn sẽ phát sinh ra một hiện tượng. Cho nên, cái mà tiếp nhận một yếu tố được gọi là ngũ uẩn. Cái sanh ra, cái được sanh ra khi nó có sự tiếp xúc với nhau cái đó gọi là ngũ thủ uẩn. Ngũ uẩn không tạo ra một cái gì cả. Hai định lý trên, nói lên tính chất đồng thời và tất yếu của Duyên khởi.

Giáo lý duyên khởi theo chuỗi mười hai nhân duyên

Giáo lý Duyên khởi bất di bất dịch, không thay đổi theo thời gian và không gian. Lý Duyên khởi vận hành từ khi có chúng hữu tình xuất hiện có mặt trên thế gian. Tất cả chư Phật quá khứ, hiện tại và vị lai từ giáo lý Duyên khởi mà giác ngộ thành tựu quả vị giải thoát Niết bàn.

Khi nói đến Duyên khởi, chúng ta liền liên hệ đến thập nhị nhân duyên. Khi nói “Vô minh duyên hành” tức do tiếp nhận điều kiện vô minh mà sinh ra hành, chữ “Duyên” là điều kiện. Trong kinh Đức Phật định nghĩa như sau: “Vô minh duyên hành; hành duyên thức; thức duyên danh sắc; danh sắc duyên sáu xứ; sáu xứ duyên xúc; xúc duyên thọ; thọ duyên ái; ái duyên thủ; thủ duyên hữu; hữu duyên sanh; sanh duyên già, chết, sầu, bi, khổ, ưu, não được khởi lên. Như vậy là toàn bộ khổ uẩn này tập khởi” [3]. Tương tự, Đức Phật thuyết nhân duyên theo vòng sinh và diệt “do ly tham, đoạn diệt vô minh một cách hoàn toàn nên hành diệt,…” [4]. Khi mười hai nhân duyên sanh khởi đồng nghĩa với việc toàn bộ khổ uẩn sanh khởi. Mười hai nhân duyên đoạn diệt thì khổ uẩn cũng đoạn diệt. Đó chính là Duyên khởi, sự có mặt của cái này kéo theo sự có mặt của cái khác và sự mất đi của cái này cũng khiến cho cái khác mất đi. Từ đó, chúng ta đặt một vấn đề, ai nắm bắt và điều kiện đó là điều kiện gì? Nó khởi lên khi nắm bắt một điều kiện, cái mà nó tiếp nhận điều kiện đó chính là ngũ uẩn và điều kiện đó là mười hai chi phần trong giáo lý nhân duyên.

“Khổ do tự mình làm ra”, như vậy có nghĩa là thường kiến. “Khổ do người khác làm ra”, như vậy có nghĩa là đoạn kiến. Này Kassapa, từ bỏ hai cực đoan ấy, Như Lai thuyết pháp theo con đường trung đạo.”

Vô minh (Avijjā): Vô minh là không hiểu Tứ đế, không biết được nhân của khổ và con đường đưa đến sự diệt khổ “không rõ biết Khổ, không rõ biết Khổ tập, không rõ biết Khổ diệt, không rõ biết con đường đưa đến Khổ diệt. Đây gọi là Vô minh” [5]. Cũng như, trên dòng chảy tương tục của nghiệp thức chúng ta lấy một hiện tượng giả danh biểu hiện của nghiệp thức và xem đó là ngã của mình gọi là Vô minh. Thí như, đại dương rộng lớn, sóng biển nổi lên, chúng ta thấy sóng của biển và gọi sóng đó là biển. Như vậy, gọi là Vô minh.

Hành (Sankhāra): Hành gồm có “thân hành, khẩu hành và ý hành” [6]. Hành còn gọi là nghiệp, gồm có phước nghiệp, phi phước nghiệp và bất động nghiệp.

Thức (Vinanāna): Gồm có sáu thức thân này: “Nhãn thức, nhĩ thức, tỷ thức, thiệt thức, thân thức và ý thức” [7]. Thức còn gọi là nghiệp thức tức là tích lũy của nghiệp để lại.

Danh sắc (Nāma-rūpa): Gồm sắc, thọ, tưởng, hành, thức. Trong đó, sắc thuộc tâm, danh thuộc thọ, tưởng, hành, thức từ đó hình thành nên sự sống.

Lục nhập (Chabbithāna): Gồm sáu nội xứ (nhãn, nhĩ, tỷ, thiệt, thân và ý căn) và sáu ngoại xứ (sắc, thanh, hương, vị, xúc và pháp trần).

Xúc (Phassa): Là hợp thể gồm có sáu căn, sáu trần và sáu thức tạo thành mười tám yếu tố nhận thức để thức khởi lên.

Thọ (Venada): Thọ là cảm thọ, cảm xúc khả năng nhận biết đối tượng. Bao gồm sáu cảm thọ: “Thọ do nhãn xúc sanh; thọ do nhĩ xúc sanh; thọ do tỷ xúc sanh; thọ do thiệt xúc sanh; thọ do thân xúc sanh; thọ do ý xúc sanh gọi là thọ” [8].

Ái (Tanhā): Là tham ái, tham dục gồm “sắc ái, thanh ái, hương ái, vị ái, xúc ái, pháp ái; hay dục ái, sắc ái và vô sắc ái” [9].

Thủ (Upādāna): Là nắm, giữ, là một hành động truy bắt đối tượng. Thủ gồm có bốn thủ: “Dục thủ, kiến thủ, giới cấm thủ và ngã luận thủ” [10].

Hữu (Bhava): Là một hợp năng lượng do nghiệp để lại kết thành đời sống trong tương lai “dục hữu, sắc hữu và vô sắc hữu gọi là hữu” [11].

Sanh (Jāti): “Cái gì thuộc các loài chúng sanh bị sanh, xuất sanh, giáng sanh, đản sanh, xuất hiện các uẩn, thành tựu các xứ thì gọi là sanh” [12].

Lão tử (Jarāmarana): “Cái gì thuộc các loài chúng sanh này hay chúng sanh khác, thuộc bộ loại chúng sanh này hay thuộc bộ loại chúng sanh khác bị già, yếu, suy nhược, răng rụng, tóc bạc, da nhăn, tuổi tàn lụn, các căn chín muồi. Đây gọi là già. Cái gì thuộc các loài chúng sanh bị từ bỏ, hủy hoại, tiêu mất, các uẩn hư hoại, thân thể vứt bỏ, tử vong. Đây gọi là chết” [13].

Phân tích chi phần của 12 nhân duyên, chúng đều là nhân và quả liên tục phát sinh cho nhau có điều kiện. Vì có điều kiện của vô minh mà hành có mặt, hay có điều kiện tham ái mà sanh ra nắm giữ, do nắm giữ mà tích tụ thành năng lực gọi là hữu, sức mạnh của hữu khiến một chúng sanh có mặt, kéo theo bao hệ lụy của khổ đau chính là già, bệnh và chết. Như vậy nó cứ tiếp tục nối tiếp không ngừng nghỉ. Hành giả không muốn cuốn theo vòng nhân duyên này thì không tạo cho nguyên nhân khổ đau có điều kiện phát sanh, nghĩa là chấm dứt nguyên nhân của khổ đau cốt lõi chính là tham ái và vô minh.

Trong giáo lý mười hai nhân duyên, Đức Phật nhấn mạnh đến vai trò của vô minh, hành và ái, thủ, hữu xem đó là cái nhân và nhân này làm nên đời sống luân hồi, chứ không phải là nhân sanh ra một pháp. Đức Phật không dạy cái này sanh ra cái khác, cũng không phải nhân sanh ra cái khác. Ngài dạy, trong điều kiện này sẽ sanh ra một pháp. Ái, thủ, hữu là điệu kiện nhân mà nó hình thành nên đời sống mới. Đây là phần giáo lý quan trọng trong Duyên khởi, đức Phật thuyết giảng về giáo lý này nhằm đưa con người hướng đến tuệ giác, biết rõ đâu là nguyên nhân dẫn đến sự hiện hữu khổ đau của chính mình và đau là phương pháp loại trừ những lậu hoặc để đưa đến sự an lạc, Niết bàn.

Tính chất của duyên khởi

Do Duyên khởi mà sự vật hiện tượng tồn tại và phát triển có mối liên hệ với nhau, hỗ tương cho nhau. Nghĩa là các pháp nương tựa nhau cùng tồn tại gọi là y tha tánh. Chúng không tồn tại độc lập, không có một chủ thể nào là cố định và nắm giữ, chỉ cần có một điều kiện mới xuất hiện thì chúng sẽ biến đổi trạng thái ban đầu. Cho nên, hệ quả tất yếu của Duyên khởi chính là vô ngã, không một cái ta nắm giữ, cố định, vì không có cố định nên chúng biến đổi vô thường, sanh diệt liên tục.

Cho nên, tính chất đồng thời và tất yếu nêu lên đặc tính cốt lõi của Duyên khởi là vô thường và vô ngã. Vô ngã là không đứng trên cái biên nào để mô tả nhân quả. Ngược lại, dựa trên sự biến đổi của hợp thể khi tiếp nhận yếu tố để mô tả nhân quả. Tất cả các pháp hiện hữu trên thế gian, tự nó không có một chủ thể, tự nó không sanh ra, nó có mặt là nhờ sự tập hợp các yếu tố hình thành một tập thể được gọi là hữu vi pháp (sankkhāra). Con người là một hợp thể của ngũ uẩn (kkhamdā) bao gồm: Sắc, thọ, tưởng, hành, thức. Vì vậy gọi là vô ngã.

Trung đạo được trình bày qua cuộc vấn đáp của Đức Phật và Kassapa như sau: “Khổ do tự mình làm ra”, như vậy có nghĩa là thường kiến. “Khổ do người khác làm ra”, như vậy có nghĩa là đoạn kiến. Này Kassapa, từ bỏ hai cực đoan ấy, Như Lai thuyết pháp theo con đường trung đạo” [14]. Đoạn diệt luận tức là phủ nhận trách nhiệm của hành động không đưa đến kết quả. Ví dụ, cho rằng mình là ác nhưng mình không chịu quả ác. Ngược lại, cho rằng một người làm và một người khác chịu kết quả. Đó là phủ nhận nhân quả. Thường hằng luận, cho rằng nghiệp không thay đổi trần cảnh, sự vật thế nào thì nó như thế ấy. Bạn là phàm phu thì cho dù bạn có nỗ lực tu như thế nào cũng chỉ là phàm phu. Đức Phật đã vượt ra ngoài hai chủ trương trên. Đây chính là con đường Trung đạo qua giáo lý Duyên khởi của Đạo Phật.

Ngoài ra, chúng ta thấy pháp Duyên khởi có tính ứng thời hay còn gọi là tính thường trú. Vì trong quá khứ các pháp do duyên mà khởi, ở hiện tại các pháp do duyên mà khởi và vị lai các pháp cũng do duyên mà khởi. Sự vật hiện tượng đều cần duyên mà sinh khởi và sự vật hiện tượng kia cũng cần có duyên mới sinh ra. Trong Kinh Tương ưng nhân duyên cũng có trình bày chư Phật ở quá khứ như Vipassī, Śikhī, Vessābhū, Kakusandha, Konāgamana, Kassapa và Phật Thích Ca Mâu Ni (Sakya Muni) đã chiêm nghiệm quán xét về giáo lý Duyên khởi mà chứng ngộ và thành tựu giải thoát: “Rồi này các Tỳ kheo, Bồ tát Vipassì lại suy nghĩ như sau: Do cái gì không có mặt nên thức không có mặt? Do cái gì diệt nên thức diệt? Rồi này các Tỳ kheo, sau khi như lý tư duy, Bồ tát Vipassì nhờ trí tuệ, phát sanh minh kiến như sau: Do hành không có mặt nên thức không có mặt. Do hành diệt nên thức diệt” [15]. Các chi phần khác cũng như vậy.

Do vậy, ai muốn thành tựu đạo quả Bồ đề không thể không quán sát giáo lý Duyên khởi. Vì pháp Duyên khởi ở quá khứ đã tồn tại và diễn ra như thế nào thì hiện tại và vị lai chúng cũng sẽ tồn tại và diễn ra như thế ấy. Ở đây, chúng ta có thể dùng từ Tathāta, nghĩa là Như Lai, cho nên mới có câu: “Ai thấy pháp người ấy thấy Như Lai, ai thấy Như Lai người ấy thấy Pháp” [16]. Như vậy, giáo lý Duyên khởi là giác ngộ tối thượng, ai nắm bắt được người đó an trú vào chân như giác tánh.

Ứng dụng giáo lý duyên khởi trong đời sống tu tập

Trong cuộc sống, đa phần con người chúng ta khổ nhiều hơn vui, hạnh phúc thì ít mà khổ đau quá nhiều. Chúng ta gặp nhau thường có câu chúc nhau rằng “Chúc vạn sự như ý” trong lời chúc này nói lên điều gì? Trong công việc, cuộc sống hôn nhân gia đình, con cái, ngoài xã hội, chúng ta gặp quá nhiều điều bất như ý làm khổ đau bất cứ người nào giàu hay nghèo, lành lặn hay tật nguyền,… Nên trong tâm thức, chúng ta chỉ cầu mong điều như ý đến với tất cả mọi người. Tất cả chúng ta có mối liên kết với nhau, chúng ta sống trong một tập thể xã hội không chỉ riêng mình. Vì vậy, khổ đau hay hạnh phúc của chúng ta có sự tương quan giữa mình và người, mình hạnh phúc thì người cũng hạnh phúc. Chúng ta thử đặt câu hỏi, tại sao chúng ta khổ đau? Do cái gì chúng ta khổ đau? Giáo lý Duyên khởi dạy chúng ta điều này, mười hai nhân duyên là một chuỗi luân hồi sanh tử, sanh rồi tử, tử để rồi sanh, cứ xoay vòng như thế, chúng ta theo đó mà chịu khổ, không có ý thức tức nghiệp lực lôi cuốn trong vòng sanh tử. Đức Phật thấy rõ con đường luân chuyển đó, Ngài đã chứng ngộ và khai thị cho chúng sanh.

Sự vận hành của Duyên khởi được phân chia như sau: Nhân quá khứ (vô minh, hành) – quả hiện tại (thức, danh sắc, lục nhập, xúc, thọ) và nhân hiện tại (ái, thủ, hữu) cho ra quả tương lai (sanh, lão, tử). Đức Phật nhấn mạnh tới vai trò của vô minh, hành và ái, thủ, hữu là nhân làm nên đời sống luân hồi. Ở đây, người viết chỉ nói đến nhân hiện tại tức là chi ái làm nguyên nhân khiến chúng ta đau khổ, từ nơi ái sanh ra thủ, hữu tạo ra một chuỗi hệ lụy. Nhân nơi tham ái mà đi tìm kiếm, nắm giữ, hưởng thụ, sanh ra ham muốn và chấp thủ muốn sở hữu kết thành một chuỗi khổ đau.

Qua đây, chúng ta sẽ thấy được ai nắm bắt và điều kiện đó là gì? Khi thân ngũ uẩn tiếp nhận một điều kiện ái sanh ra thủ tức nắm giữ từ đó hiện hành tức là hữu. Ái hiện hành trong cái thân ngũ uẩn hễ có điều kiện là nó sanh khởi. Khi mắt thấy sắc, tiếp nhận một đối tượng, đối tượng đó cho mình cảm giác lạc thọ hoặc khổ thọ, nếu là lạc thọ tức là mình ưa thích, từ đó khởi lên hành động truy tìm ngay đây chính là ái. Khi biết đối tượng đó cho mình lạc thọ, khả ái mình chạy theo muốn bắt lấy, nắm giữ nó gọi là thủ và thủ là hạt giống kết thành đời sống mới trong tương lai chính là hữu tức là năng lượng của thủ để lại. Tuy nhiên, khi nói ái là nguyên nhân sanh ra các tham muốn dục lạc, chúng ta không thể bỏ qua các chi phần của quả hiện tại. Bởi chúng có một mối tương quan tương duyên mà tạo thành. Do căn tiếp xúc với ngoại trần, từ sự tiếp xúc đó sanh ra cảm thọ ưa thích ái sanh khởi. Ái vận hành qua sáu giác quan, thích nghe những lời nói êm dịu nơi nhĩ căn, ái nơi mắt, ái nơi mũi, ái nơi lưỡi, ái nơi thân và ái trong ý nghĩ. Khi thân ngũ uẩn tiếp nhận điều kiện ái từ đó nó thay đổi tạo thành ngũ thủ uẩn sanh ra khổ đau.

Người thế gian tìm kiếm hạnh phúc mà chạy theo dục lạc. Còn người xuất gia, chọn cho mình con đường đi khác, tìm kiếm hạnh phúc bên trong của chính mình. Người xuất gia biết rõ sự nguy hiểm của cái bị sanh, già, bệnh, chết nên đi tìm cái không sanh, không diệt. Khi chúng ta hiểu rõ giáo lý Duyên khởi làm việc gì chúng ta cũng không bị những tham ái làm khổ đau. Thân hình chúng ta là do các uẩn hợp lại mà tạo thành, rồi sẽ hư hoại dẫn đến những biến hoại, xấu xí, bệnh tật. Để tâm không bị tham đắm, dính mắc theo ngoại cảnh, chúng ta phải luôn sống với chánh niệm, tỉnh giác. Để loại trừ ái ra khỏi tâm thức, lấy giới để phòng hộ căn môn, dùng giới để loại trừ, khi mắt thấy sắc tâm không nắm lấy tướng chung không nắm lấy tướng riêng. Từ đó, định phát sanh, chánh niệm tỉnh giác luôn luôn có mặt, phát triển quan sát tức là tuệ, dùng trí để nhận biết hễ cái gì khởi lên chúng ta nhận biết và loại bỏ. Khi căn tiếp xúc với trần cảnh chúng ta không phân biệt, không nắm giữ, không lưu dấu đối tượng vào trong tâm mình. Chỉ nhận biết nó đang là “Trong cái thấy, sẽ chỉ là cái thấy. Trong cái nghe, sẽ chỉ là cái nghe. Trong cái thọ tưởng, sẽ chỉ là cái thọ tưởng. Trong cái thức tri, sẽ chỉ là cái thức tri” [17]. Khi thấy một đối tượng, chúng ta không có sự phân biệt, không khởi lên ý nghĩ nắm giữ. Từ đó không bị những cảm xúc làm cho khổ đau, không bị dính mắc trong tham dục, sống an lạc hạnh phúc. Hạnh phúc ở xung quanh chúng ta chỉ cần chúng ta nhận ra nó, sống với nó thì nó luôn có mặt.

Tóm lại, giáo lý Duyên khởi là một chuỗi vận hành sanh diệt, dù muốn dù không thì nó vẫn hiện hành như vậy. Khi chúng ta thấy rõ sự vận hành của nó chúng ta không dính mắc, không còn tâm ý muốn nắm giữ thì chúng ta không còn khổ đau. Khi ngũ uẩn tiếp nhận một điều kiện thì ngũ uẩn đó bị thay đổi, chúng ta sống tùy thuận vào sự thay đổi đó. Thân ngũ uẩn là một pháp, bởi nó vô thường, vô ngã nên nó thay đổi liên tục trong từng sát na sanh diệt. Hiểu được giáo lý Duyên khởi giúp cho chúng ta nhận thức được sự sinh khởi và đoạn diệt của các pháp để thiết lập cho mình đời sống an lạc hạnh phúc. Giáo lý Duyên khởi giúp cho bản thân có một phương pháp vừa học vừa tu, tức là vừa có pháp học và pháp hành. Đa số chúng ta đều nặng về nghiệp ái, bởi chúng ta từ nơi nghiệp ái mà sanh ra cõi dục. Vì vậy, chúng ta bắt đầu nơi ái làm điều kiện để tu tập, diệt trừ nơi ái, thủ, hữu theo đó mà không còn. Giáo lý Duyên khởi dẫn đường cho chúng ra tìm về ánh sáng, như người mù thấy được ánh sáng, như người khát gặp được nước. Giúp chúng ta thoát khỏi những khổ đau luân hồi “Thật vi diệu thay, bạch Thế Tôn! Thật vi diệu thay, bạch Thế Tôn! Bạch Thế Tôn, như người dựng đứng lại những gì bị quăng ngã xuống, phơi bày ra những gì bị che kín, chỉ đường cho kẻ lạc hướng, đem đèn sáng vào trong bóng tối để những ai có mắt có thể thấy sắc”.

Xem thêm nội dung cùng chủ đề: